Akademik üretim artık dijital ortamda gerçekleşiyor. Metin editörleri zaten uzunca bir süredir yaygın bir şekilde kullanılmakta. Dijital araçlar da gün geçtikçe çeşitleniyor. Not alma uygulamalarının bu araçlar içerisinde önemli bir yeri var. Araştırmacılar, notlarına her yerde ulaşabilecekleri uygulamalara ihtiyaç duyuyorlar. Sesli notlar veya dijital kalemlerin kullanımı da giderek artıyor. Evernote gibi uzun süredir piyasayı domine eden not alma uygulamarına artık yenileri ekleniyor. Bu yazı da yeni uygulamalardan birine, akademik yazım sürecine eşlik edebilecek yeni nesil dijital not alma uygulamaları arasında öncü bir yeri olan Roam Research‘e odaklanıyor. Roam Research hakkında blogda yer alacak serinin girişi niteliğinde olacak bu yazı, programın temel özelliklerini ele alacak.
Roam’un not alma sisteminin mantığını oluşturan kişi Conor White-Sullivan. Kendisi, not almanın düşünme eylemiyle birlikteliğini vurguluyor ve kategorik not alma yolu yerine, notların birbirleriyle bağlantı kurularak oluşturulması gerektiğine inanıyor. Evernote’un başını çektiği dijital not alma uygulamalarına yönelik eleştirilerini ve Roam Research’ün fikirsel temellerini anlamak için hazırladığı Twitter serisi bu mantığı anlamak için önemli. Roam Research ile ilgili Roambrain, Nesslabs gibi birçok kaynak mevcut. Roam kullanıcıların iletişim kurmasına yönelik bir Slack hesabı da bulunmakta.
Roam Research ücretli ve kapalı kutu bir uygulama. Bir aylık deneme süresi sonunda uygulamayı kullanabilmek için aylık 15 dolar veya yıllık bazda 165 dolar ödenmesi gerekiyor. Yeni özelliklere önceden ulaşma gibi ayrıcalıklara sahip olmak için 500 dolar karşılığında 5 yıl süreyle “Believer” üye olmak da mümkün. Uygulamanın ücreti çokça eleştirilen bir konu. Fakat bu ücreti karşılamakta zorlananlar, 22 yaş altındaki kişiler veya tam zamanlı araştırmacılar ise Roam Scholars programına katılarak tamamen ücretsiz veya indirimli bir şekilde uygulamaya erişebiliyorlar. Bunun için Roam’un hazırladığı bir soru formu var. Ayrıca bu soru formu doldurulduktan sonra Roam’u kullanım şekliniz ve amacınıza yönelik yaklaşık 2-3 dakikalık bir video yüklemeniz isteniyor. Verdiğiniz cevapları ve çektiğiniz videoyu inceleyen yönetim ekibi size uygun olarak ya tamamen ücretsiz ya da indirimli seçeneklerini sunuyor. 18 Ağustos 2021 tarihli bir Twitter girdisine göre 18000 kişi Roam’u bu program üzerinden ücretsiz veya indirimli olarak kullanıyor. Roam Research’ün ücretinin yanında verileri kendi bünyesinde tutması da eleştirilen noktalardan biri. Son dönemde notların lokal olarak saklanabilmesine imkan tanıyan özelliğin getirilmesine rağmen, Logseq gibi ücretsiz ve açık kaynak alternatiflerin ortaya çıkışı, Roam’dan diğer uygulamalara geçiş trendini başlattı. Mobil uygulamasının verimsizliği yönündeki eleştiriler de bu kaçışın sebeplerinden. Tüm bunlara rağmen Roam Research’ün sadık bir kitlesi olduğunu belirtmekte yarar var. Ayrıca temel mantığı ve özellikleri açısından not alma uygulamaları arasında yeni bir alan açtığını vurgulamak gerekiyor. Yazının bundan sonraki kısmı bu özelliklere odaklanacak.
Kategorik not almanın eleştirisi
Roam Research, Evernote gibi klasik not alma uygulamalarına bir eleştiri olarak ve onların eksikliklerinden hareketle yola çıktı. Bu eleştirinin temel noktası, kategori bazlı not alma sisteminin kısıtlarına yönelikti. Sonrasında geliştirilen birçok benzer uygulama da Roam’un açtığı yolu izledi. Buna göre, notlar arasında bağlantılar kurmayan hiyerarşik not alma sisteminin yerine doğrusal olmayan, bağlantılı notlara dayalı bir sistem insan beyninin çalışma mantığına daha uygundu. Oysa uzun süredir kullanımda olan ve kullanıcıların alışık olduğu not alma uygulamaları kategorik tasnife dayalı. Bilgisayarlarda belgeleri klasörler halinde istif etme alışkanlığının da bunda etkisi büyük. Dijital not alırken de benzer bir pratiği izliyoruz. Konu, tema veya proje bazlı kategoriler oluşturuyor, notları bu klasörlerin içine alıyoruz. Bir akademik metin veya bir blog yazısı için açtığımız kategoriye dair aldığımız notlar o proje bitince arşive gidiyor. Etiket sistemi her ne kadar bunu aşmak için bir çözüm olarak önerilse de notlar arasında bağlantılar kurmayan bir not alma sistemi uzun dönemli bir not alma pratiğinin önüne geçebiliyor. Her bir dosyanın tek bir hiyerarşik dosya düzeni içinde yer alması, dosyanın içindeki bilgilere ulaşmak için o dosyanın nerede tutulduğunun bilinmesini zorunlu kılabiliyor. Bu sebeple, dosyalama yaklaşımı aynı türdeki bilginin tekrar kullanımını zorlaştırıyor. Herhangi bir dosyada yapılan bir değişikliğin izini sürmek ve güncellemek gerekiyor. Roam’da ise notları hangi konu başlığı veya proje içinde tuttuğunuzun önemi yok. Notlar birbirleriyle etiket veya linkler aracılığıyla bağlanıyor. “Doğrusal olmayan” (non-linear note taking) not alma konseptinde önemli olan notun yer aldığı konum değil, onun başka bir notla kurduğu bağlantı!
Notlar arasında bağlantı kurmak
Roam Research kategori bazlı bir not alma programı olmadığı için yeni bir notu veya sayfayı yine bir notun içindeyken oluşturuyoruz. Bunun sebebi yeni bir notu mevcut bir notun bağlamı içinde alıp bu iki notu bağlantılı hale getirmek. Örneğin o günün tarihinin olduğu bir notun içinde yeni bir not başlığını köşeli paranteze aldığımızda [[]] bu ifade yeni bir not veya sayfa haline geliyor. Aynı şeyi # işareti kullanarak etiket oluşturarak da yapmak mümkün. Temel işlevi açısından sayfa veya etiket arasında bir fark yok. Fakat genel kullanımda sayfalar bir kavramı, kişiyi veya not başlığını belirtmek için kullanılırken etiketler birden çok notun niteliğini belirtmek için kullanılıyor. Örneğin birden çok kitap hakkında not aldıysanız, bu notların kitaplara ait notlar olduğunu belirtmek için bunu belli edecek bir etiket ekliyorsunuz. Etiketi daha az sayıda ve aynı türdeki birden fazla notu/sayfayı tanımlamak için kullanmak lazım. Aksi halde bir etiket yığınıyla karşılaşmak kaçınılmaz olabilir. Bununla birlikte, herhangi bir notun bağlamı içinde yer almasını istemediğiniz bir notu veya sayfayı arama butonuna yazarak oluşturmak da mümkün.
Bir notun içinde yeni bir not/sayfa oluşturarak aslında bu iki notu bağlamsal (ve teknik) olarak birbirine bağlamış oluyoruz. Bu özellik, Roam Research’ün başlangıçta kendisini öne çıkaran ve ilgi çeken yönü olan çift-yönlü bağlantı (bi-directional links) modeli. Bu özellik sayesinde farklı notlarda üretilen notlara/sayfalara veya etiketlere tıklandığında sayfanın altında “bağlantılı referanslar” kısmında bu link veya etiketin hangi notlara bağlantı verdiğini görmek mümkün oluyor. Buna ise geri bağlantı (backlink) adı veriliyor. Öncesinde link oluşturulmayan veya etiket verilmeyen aynı ifade farklı bir notta yer alıyorsa Roam bunu “bağlantısız notlar” başlığı altında gösteriyor.
Bloklar halinde yazma deneyimi
Roam Research’te düz metin yerine bloklar (bullets) halinde not alıyoruz. Notları bloklar halinde almak, yazarken kendini kısıtlamanın, “yanlışsız” ve “düzgün” cümleler kurmaya çalışmanın önüne geçen ve böylece hızlı yazma pratiği sağlayan bir yol. Bu, yazma ile düşünme eyleminin birlikteliğine yardımcı oluyor. Böylece, o anda akla geleni bloklar halinde yazarak bir taslak metin oluşturma, iç bloklar yoluyla da bu fikri geliştirmek mümkün önü açılıyor. Roam’da bloklar halinde not alma her bloğun bağımsız ve kendi içinde değer taşıyan not olması anlamına da geliyor. Bir blok üzerine tıklandığında ona odaklanmış biçimde not almaya imkan sağlıyor.
Blok referansları
Bloklar halinde yazma deneyiminin bir sonucu olarak notlar arasında bağlantılar kurmanın bir diğer yolu da referans blokları oluşturmak. Roam Research’ü ayrıcalıklı kılan özelliklerden birisi de bu. Oluşturulan bir blok not başka bir sayfada referans göstererek notlar arasında ilişki kurulabiliyor. Özellikle akademik yazım pratiği için bu referans blokları kullanmak oldukça işlevsel. Yazılan bir blok nota yapılan referans, (()) işaretleri arasında arama yoluyla veya “Cmd/Ctrl + Shift + C” kısayolu ile yapılıyor. Bir blok not başka bir not içinde referans gösterildiğinde bu da sayfanın altındaki referans notlarının içerisinde yer alıyor.
Günlük notlar
Roam Research’ün arayüzü her günün tarihinin atıldığı ve birer sayfa niteliğine sahip başlıklardan oluşuyor. Bu aslında bir nevi günlük. Roam kullanıcıları notlarını bu günlük notlara alıyor, yeni bir başlık (sayfa) açmak istediklerinde de o günün notu içinde [[]] köşeli parantez yoluyla açtıkları bağlantıları kullanıyorlar. Böylece günlük rutini takip etmek kolaylaşıyor. Ayrıca günlük notunun içinde açılan bir sayfanın referanslarında hangi tarihte o sayfanın oluşturulduğu da belli olmuş oluyor. Bununla birlikte, kullanıcılar bu usulü takip etmek zorunda değiller. Günlük notlar yerine spesifik sayfalar altına da notlarını alabilirler. Roam’un öncülük ettiği dijital ajanda tarzı not alma usulü, sonrasında Logseq, Remnote, Tana vb. birçok not alma uygulamasında da benimsendi.
Referans yönetimi entegrasyonu
Roam Research her alandan insanın kullandığı bir uygulama olarak akademik metin üretenlerin de tercih ettiği bir platform. Akademik metin üretimi süreci için yardımcı dijital araçlardan biri not alma uygulamalarıysa diğeri de referans yönetimi araçları. Bu sebeple, akademik çalışma yürütürken referans yönetimi araçlarını kullananlar, not alma uygulamalarıyla bu araçların entegre çalışmasına önem veriyorlar. Roam Research için oluşturulan eklentilerden birisi bu ihtiyacı karşılamaya yönelik. En çok kullanılan referans yönetim araçlarından birisi, açık kaynak ve ücretsiz olma özelliğine sahip olan Zotero. Akademik kaynak bilgilerini Zotero’ya aktaran kullanıcılar, bu kaynaklara dair notları Roam Research üzerinde alabilirken, Zotero’da o kaynağa ait alt bilgileri de (hatta Zotero üzerinde alınan notları da) Roam’a aktarabiliyorlar. Bahse konu olan eklentiyi Roam Depot üzerinden kolaylıkla kurmak mümkün.
Bitirirken
Roam Research’ün dijital not alma pratiğine getirdiği en önemli yenilik, kategorik not almanın önüne geçen ve beyindeki nöronların kurduğu ilişkiye benzer bir şekilde birbirleri arasında bağlantılara sahip notlar almaya imkan sağlaması. Roam’un açtığı bu yoldan birçok yeni uygulama geliştirildi ve geliştirilmeye devam ediyor. Baydrogo’daki bu ve benzeri yazılar kişilerin kendilerine en uygun olan not alma uygulamasına bir nebze yardımcı olma amacını taşıyor.
